თავფურცელი

ოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზი დევნილ მოსახლეობაში

 ი. პაიჭაძე
აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულთა პოლიკლინიკა
საკვანძო სიტყვები: მენოპაუზა, ოსტეოპოროზი, ოსტეოგენეზი, ძვლოვანი ქსოვილი

პოსტეოპოროზი ძვლოვანი ქსოვილის პოლიეტიოლოგიური მეტაბოლური დაავადებაა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ძვლოვანი ქსოვილის მოცულობის ერთეულზე ძვლოვანი ქსოვლის მასის გენერალიზებული პროგრესირებადი შემცირება. ამასთან, უცვლელი რჩება ძვლოვანი ქსოვილის მინერალური და ორგანული კომპონენტების თანაფარდობა. ჰისტოლოგიურად ოსტეოპოროზისთვის დამახასიათებელია ძვლის კორტიკალური შრის შეთხელება, მღვიმოვან ქსოვილში ტრაბეკულების რაოდენობისა და ზომების შემცირება ოსტეოიდური შრის ნორმალური სიგანის ფონზე. ოსტეოპოროზი ძვლოვანი სისტემის ყველაზე გავრცელებული დაავადებაა და ხანდაზმულ ასაკში საერთო ავადობის მნიშვნელოვანი მიზეზი ხდება (ტ. რ. ხარისონი) ოსტეოპოროზი ჰეტეროგენული დაავადებაა. გამოკვლევების უმრავლესობამ დაადასტურა, რომ ძვალწარმოების სიჩქარე ნორმალურია ან დაქვეითებული, ხოლო ძვლოვანი ქსოვლის რეზორბცია – აბსოლუტურად დაჩქარებული (“მაღალი წრებრუნვის” ოსტეოპოროზი – ტ. რ. ხარისონი).

თუმცა ძვლოვანი ქსოვილის მასის შემცირება უნივერსალური პროცესია, ქალებში ის იწყება უფრო ადრე და მიმდინარეობს უფრო სწრაფად, ვიდრე მამაკაცებში, განსაკუთრებით პოსტმენოპაუზურ პერიოდში.

ევროპეიდული პოპულაციის ქალებში რისკი უფრო მაღალია, ვიდრე ნეგროიდული პოპულაციის ქალებში. იგივე მდგომარეობაა მამაკაცებში. ოსტეოპოროზით დაავადებულებს ნაკლებად აქვთ განვითარებული მუსკულატურა და ნაკლებია სხეულის საშუალო მასა; ოსტეოპოროზით დაავადებულ ქალებს მენოპაუზა უვითარდებათ უფრო ადრე; ოსტეოპოროზით დაავადებული ქალების უმრავლესობა მწეველია (მარკ შარპი).

მსოფლიო ჯან. დაცვის ორგანიზაციის სტატისტიკური მონაცემებით, I ტიპის პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზი ვითარდება 51 წ – 65 წ. ასაკში, 6-ჯერ უფრო ხშირად ქალებში, ვიდრე მამაკაცებში.

II ტიპის (ინვოლუციური, სენილური) ოსტეოპოროზი ვითარდება 75 წ. ზემოთ, ქალებში ორჯერ უფრო ხშირად, ვიდრე მამაკაცებში. მისი ჩამოყალიბება უკავშირდება D-ვიტამინის სინთეზის ასაკობრივ დაქვეითებას და როგორც წესი, მიმდინარეობს I ტიპის ოსტეოპოროზის პარალელურად. II ტიპის ოსტეოპოროზი შეადგენს ოსტეოპოროზის ყველა შემთხვევის 5 %-ს.

მსოფლიო ჯან. დაცვის მონაცემებით, ოსტეოპოროზით დაავადებულთა 80 % ქალია, დაავადების რისკი იზრდება ასაკთან ერთად. 60 წლის ასაკის ქალთა 30 %, ანუ ყოველი მეოთხე ქალი პოსტმენოპაუზურ ასაკში დაავადებულია ოსტეოპოროზით. პრაქტიკოსი ექიმებისათვის აქვე მინდა მოვიყვანო ოსტეოპოროზის კლასიფიკაცია სტეფან-კრეინის მიხედვით და ოსტეოპოროზის რისკ-ფაქტორები მარკ შარპის და დოუმის მიხედვით:

ოსტეოპოროზის კლასიფიკაცია:

I.          უცნობი ეტიოლოგიის ოსტეოპოროზი, რომელიც არ არის დაკავშირებული სხვა დაავადებებთან:

-           იდიოპათიური ოსტეოპოროზი (ორივე სქესის ბავშვთა და სიყმაწვილის ასაკში გონადების ნორმალური ფუნქციონირების პირობებში).

-           ოსტეოპოროზი I ტიპის (51-დან 65 წლამდე ასაკის ქალებში).

-           ოსტეოპოროზი II ტიპის (75 წლის ზემოთ ქალებსა და მამაკაცებში).

II.         დაავადებები და მდგომარეობები, რომლის დროსაც ხშირად გვხვდება ოსტეოპოროზი ან ოსტეოპოროზი ნაწილობრივ გამოკვლეული პათოგენეზით:

-           ჰიპოგონადიზმი;

-           ჰიპერადრენოკორტიციზმი;

-           თირეოტოქსიკოზი;

-           შეწოვის დარღვევა;

-           სურავანდი;

-           კალციუმის დეფიციტი;

-           იმობილიზაცია;

-           ჰეპარინის ხანგრძლივი მოხმარება;

-           სისტემური მასტიცისტიზი;

-           მოზრდილების ჰიპოფოსფატაზია;

-           დაკავშირებული ძვლის სხვა მეტაბოლურ დაავადებებთან.

III.       ოსტეოპოროზი როგორც შემაერთებელი ქსოვილის მემკვიდრეობითი დაავადებების გამოვლინება:

-           ჩამოუყალიბებელი ოსტეოგენეზი;

-           ჰომოცისტინურია ცისტატიონსინთაზის უკმარისობისას;

-           ელერს–დანლოს სინდრომი;

-           მარფანის სინდრომი.

IV.       დაავადებები მიმდინარე ოსტეოპოროზის თანხლებით, გაურკვეველი პათოგენეზით:

-           რევმატოიდული ართრიტი;

-           კვების დეფიციტი (Ķåäīńņąņī÷ķīńņü ļčņąķč’);

-           ალკოჰოლიზმი;

-           ეპილეფსია;

-           დიაბეტი;

-           ფილტვების ქრონიკული ობსტრუქციული დაავადებები;

-           მენკესის სინდრომი.

ოსტეოპოროზის ძირითადი კლინიკური გამოვლინებაა მოტეხილობა. პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზის ყველაზე ხშირი გართულებაა ბარძაყის ძვლის ყელის მოტეხილობა; სხივის ძვლის დისტალური ნაწილის მოტეხილობა (კოლისის მოტეხილობა), აგრეთვე ხერხემლის მალების კომპრესიული მოტეხილობა. სტატისტიკური მონაცემებით, შენაცვლებითი ესტროგენული თერაპიის გარეშე 60 წელზე ხანდაზმული ქალების 25 %. ემუქრებათ ხერხემლის კომპრესიული მოტეხილობა, 32 %-ს ერთი ან რამოდენიმე კიდურის მოტეხილობა.

ზემოთ ჩამოთვლილი მოტეხილობების შემდეგ, სტატისტიკური მონაცემებით, რეკონვალესტენტების 50% განიცდის მნიშვნელოვან ფუნქციურ შეზღუდვებს, ხოლო ყოველი მესამე ან მეოთხე ავადმყოფი საჭიროებს გარეშე პირის დახმარებას. ბარძაყის ძვლის ყელის მოტეხილობის შემდგომ პერიოდში რეკონვალესტენტთა 15-20 % საჭიროებს მუდმივ მომვლელს; ხოლო ბარძაყის ძვლის ყელის მოტეხილობის შემდგომი გართულებებით დაავადების პირველ წელს მსოფლიოში იღუპება პაციენტთა 10-12 %. ოსტეოპოროზის უტყუარი ნიშნებია სიმაღლის დაქვეითება და სტატიკის შეცვლა; მოძრაობის შეზღუდვა. დაავადება იწყება ტკივილებით კუნთებსა და სახსრებში, ავადმყოფებს აღენიშნებათ ტანწყობის შეცვლა, სიმაღლის კლება, მოხრილი ან გადახრილი სიარული დამახასიათებელია ე.წ. “ქვრივის კუზი”. მტევნების თხელი, გამჭვირვალე კანი ოსტეოპოროზის ერთ-ერთი პირველი სიმპტომია. დამახასიათებელია ხერხემლის გულმკერდის ნაწილის კიფოზი კისრის ლორდოზის იმავდროული გაძლიერებით, რასაც ახლავს ტკივილი ხერხემლის სვეტის გასწვრივ.

ცხრილი # 1

ტკივილი ხერხემლის გასწვრივ განპირობებულია მალთაშუა სივრცეების შევიწროებით გულმკერდისა და წელის მალებში (D₅ – L₁); ტკივილი ზოგჯერ ირადირებს ერთ-ერთ ქვედა კიდურში, შეიძლება თან დაერთოს შებერილობა შეკრულობა, ნაწლავური გაუვალობის მოვლენები; უმადობა, კუნთოვანი სისუსტე.

როგორც წესი დეფორმაციას განიცდის გულ-მკერდის მალების სხეულების წინა ნაწილები. ეს განსაკუთრებით დამახასიათებელია ხერხემლის გულ-მკერდის შუა ნაწილის მოტეხილობისთვის, რომელიც შეიძლება განვითარდეს ტკივილის გარეშე და იწვევს დორსალურ კიფოზს და კისრის ლორდოზის გაძლიერებას - “არისტოკრატის კუზი”.

I ტიპის ოსტეოპოროზის საწყის სტადიაში სისხლში კალციუმისა და არაორგანული ფოსფორის კონცენტრაცია, აგრეთვე შრატისმიერი ცილების ელექტროფორეგრამა და ედს ნორმის ფარგლებშია. გაურთულებელ შემთხვევებში ტუტე ფოსფატაზის აქტიურობა ნორმალურია, მოტეხილობის დროს კი შეიძლება გაიზარდოს. პარატირეოიდული ჰორმონის დონე დაქვეითებულია I ტიპის ოსტეოპოროზის დროს და მომატებულია.

II ტიპის ოსტეოპოროზის დროს. პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზით დაავადებული ქალების 20 %-ს აღენიშნებათ ჰიპერკალციურია. ამასთან ჰიდროქსიპროლინ –პეპტიდების ექსკრეცია შარდით ნორმალურია ან ოდნავ მომატებული.

მალების სხეულების რენტგენოლოგიკური გამოკვლევისას, ჯერ კიდევ მოტეხილობისა და კომპრესიის განვითარებამდე, გამოვლინდება მალების მინერალური სიმკვრივის დაქვეითება, ვერტიკალური ხაზოვნების გაძლიერება ჰორიზონტალურად ორიენტირებული ტრაბეკულების განლევის გამო. მალთაშუა დისკების გაგანიერების გამო, მათ თევზის მალას ამსგავსებენ.

დიაგნოსტიკის უფრო თანამედროვე და მგრძნობიარე მეთოდებია:

-           ერთფოტონური და ორფოტონური აბსორბციომეტრია, რომელიც საშუალებას იძლევა გამოვავლინოთ ძვლის მასის 1-2 %-ის დაკარგვა;

-           რაოდენობრივი კომპიუტერული ტომოგრაფია;

-           ულტრაბგერითი დენსიდომეტრია;

-           ორგანიზმში კალციუმის საერთო შემცველობის ნეიტრონულ-აქტივაციური.

გამოკვლევის ზემოთჩამოთვლილი მეთოდები აადვილებს ოსტეოპოროზის დიაგნოსტიკას დაავადების ადრეულ სტადიაზე და მკურნალობის შედეგების კონტროლს, მაგრამ მძიმე სოციალურ პირობებში მყოფი დევნილი ქალისათვის გამოკვლევის ეს ძვირადღირებული მეთოდები ხელმისაწვდომი არ არის. აქვე დავძენ, რომ აშშ-ში ოსტეოპოროზი სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემად განიხილება და სახელმწიფო ამ პრობლემის გადაწყვეტას ახარჯავს 1 მილიარდ დოლარს წელიწადში.

2002 წ. ტატიშვილის სახ. ულტრასონოგრაფიის ცენტრის ბაზაზე გამოკვლეულ იქნა 40 წლის ზემოთ ასაკის 1100 დევნილი ქალი პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზის არსებობის გამოვლენის მიზნით მონოფოტონური აბსორბციომეტრიით. ამ აქციამ მოიცვა სასტ. “ივერიაში”, “აჭარაში”, “საქართველოში”, “ბახტრიონში”, “ბაგების სტუდ. ქალაქში” მცხოვრები რისკის ჯგუფის ასაკის ქალები. 800 მათგანს, ანუ გამოკვლეულთა 72 %-ს აღმოაჩნდა ოსტეოპოროზი. მათ მიეცათ შესაბამისი რჩევადარიგება და ერთჯერადი დახმარება Ca– პრეპარატებით.

გავაანალიზეთ რა 2000-2003 წწ სტატისტიკური მაჩვენებლები ოსტეოპოროზის ეტიოლოგიური ფაქტორის გათვალისწინებით მივიღეთ შემდეგი მაჩვენებლები:

2003 წლის მომართვათა საერთო რაოდენობამ შეადგინა 40294, აქედან 23158, ანუ 57,5 % რისკის ჯგუფის ასაკის ქალია. გაიზარდა გულ-სისხლძარღვთა, ნეირო-ენდოკრინული, კუჭ-ნაწლავის დაავადებები, ონკოლოგიური დაავადებების რიცხვი, კვების, ნივთიერებათა ცვლისა და იმუნიტეტის დარღვევები, გახშირდა ნაადრევი მენოპაუზის შემთხვევები და გაიზარდა ოსტეოპოროზის ჩამოყალიბების რისკი. უკანასკნელ წლებში გამოვლენილია ფერტილური ასაკის ქალთა ჯანმრთელობის გაუარესების ტენდენცია.

აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულთა პოლიკლინიკის მუშაობის 10 წლის მონაცემების ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ დევნილი მოსახლეობის მძიმე სოციალურ-ეკონომიკურმა პირობებმა, უმუშევრობამ, მუდმივმა ფსიქო-ემოციურმა სტრესმა მნიშვნელოვნად გაზარდა დევნილთა ავადობის მაჩვენებლები. განსაკუთრებით დაუცველი აღმოჩნდა დევნილი ქალი, რამაც უარყოფითი გავლენა მოახდინა მის ჯანმრთელობაზე. თუ ამ მაჩვენებლებით ვიმსჯელებთ, დევნილი ქალის ჯანმრთელობის მდგომარეობა ფრიად საყურდღებოა.

ცხრილი #2.

2003 წლის განმავლობაში რისკის ჯგუფის ასაკის ქალების მომართვათა რიცხვმა სხვადასხვა მოტეხილობებით შეადგინა 21, აქედან:

ცხრილი #3.

ამათგან ოპერაციული მკურნალობა და მეტალოოსტეოსინთეზი ჩაუტარდა 16 პაციენტს, იმობილიზაცია – 5 პაციენტს. პაციენტი ხვინგია ლეილა წვივის ძვლების მოტეხილობით, აღენიშნება თირეოტოქსიკოზი და დიდი ხნის მანძილზე ღებულობს გლუკოკორტიკოსტეროიდებს; პაციენტი ელიავა ეთერი, სხივის ძვლის მოტეხილობით, აღენიშნება სასუნთქი ორგანოების ქრონიკული ობსტრუქციული დაავადება, ხანგრძლივი დროის მანძილზე ღებულობს გლუკოკორტიკოსტეროიდებს; პაციენტი ქაფიანიძე ქეთო, აღენიშნება შაქრიანი დიაბეტი, დანარჩენებს გიდ არტერიული ჰიპერტენზია.

სტატისტიკური მონაცემებით, შენაცვლებითი ესტროგენული თერაპიის გარეშე ხანდაზმული ქალების 25 %-ს ემუქრებათ ხერხემლის კომპრესიული მოტეხილობა, 32 %-ს კიდურების მოტეხილობა. ასე მაგ. 45 წლის ქალბატონს - ხვინგია ლეილა - პოსტმენოპაუზურ პერიოდში, რომელსაც აღენიშნებოდა I ტიპის იდიოპათიური პოსტკლიმაქტერული ოსტეოპოროზი, ქრ. გლომერულნეფრიტი, თირეტოქსიკოზი და ხანგრძლივი დროის მანძილზე ღებულობდა გლუკორტიკოსტეროიდებს, ჩვეული ფიზიკური დატვირთვის ფონზე, ფეხით სიარულისას, უმნიშვნელო ტრავმის შედეგად განუვითარდა მარცხენა წვივის ძვლების მოტეხილობა წვივის ქვედა მესამედის დონეზე. პაციენტი აღნიშნავს, რომ სისტემატურად ღებულობდა კალციუმის პრეპარატს ჩა-D3 ნიკომედს, მაგრამ არ ღებულობდა ესტროგენებს.

მოყვანილი შემთხვევიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ საფუძვლიანი სამედიცინო კონტროლისა და ექიმის მეთვალყურეობის ქვეშ ესტროგენებით მკურნალობა აუცილებელია. ეს ყველაფერი რომ არ დარჩეს მხოლოდ მეცნიერულ მოსაზრებად ან საექიმო რეკომენდაციად, სასურველია აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულთა პოლიკლინიკის ექიმ–სპეციალისტებს შეექმნათ რისკის ჯგუფის პაციენტების სრულფასოვანი გამოკვლევის შესაძლებლობა ადრეული დიაგნოსტიკისა და სამკურნალო პროფილაქტიკურ-სარეაბილიტაციო ღონისძიებების გატარების მიზნით. ვიმედოვნებთ და გაუტეხელი ოპტიმიზმით მოველით დევნილი მოქალაქის სოციალურ ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას, რაც ამ დაავადების – ოსტეოპოროზის მთავარ პროფილაქტიკურ ღონისძიებად მიგვაჩნია.

ლიტერატურა:

1.             ხარისონი ტ.რ “შინაგანი სნეულებები”, მოსკოვი “მედიცინა” 1997 წ.

2.             მერკ შარპი და დოუმი- “მედიცინის სახელმძღვანელო” მოსკოვი “მშვიდობა” 1997 წ.

3.             კილასონია ლ. “ოსტეოპოროზი” ქ. თბილისი 2002 წ.

4.             ცხაკაია ნ. “ოსტეოპოროზი”  ქ. თბილისი 2000 წ.

5.        Das Kuratorium dankt, den Autoren: H. W. Minne, G. Leidig, -  OSTEOPOROSE

6.             ბუბლიჩენკო მ.მ. - “კლიმაქსი–ოქროს შემოდგომა ”დონის როსტოვი “ფენიკსი” 2004 წ.

თავფურცელი